چطور بزرگ‌ترین تولیدکننده زعفران، ایران و صادر‌کننده اسپانیا است؟سابقه زراعت زعفران به بیش از ۲۵۰۰سال قبل برمی‌گردد. این گیاه ظاهرا بومی یونان و مناطق مدیترانه‌ای است، ولی عده‌ای بر این اعتقادند که رویشگاه اولیه زعفران در دامنه کوه‌های زاگرس به‌ویژه ناحیه الوند در ایران بوده است.

هر چند در گذشته این گیاه در ایران مرکزی کشت می‌شده، در حال حاضر زراعت آن به جنوب خراسان و چند نقطه دیگر کشور همچون فارس، کرمان و یزد محدود شده است. برداشت زعفران کاری بسیار مشکل و طاقت‌فرسا محسوب می‌شود، یک کارگر کشاورز به‌طور متوسط قادر به برداشت حدود ۸۰ گرم زعفران در روز است. بهای یک گرم زعفران در فروشگاه‌های معتبر مواد خوراکی در اسپانیا حدود ۷ یورو است. سالانه در جهان حدود ۲۰۰ تن زعفران تولید می‌شود که ۱۷۰ تا ۱۸۰ تن آن را (یعنی حدود ۹۱ درصد کل تولید جهان) در ایران برداشت می‌کنند. ایران بزرگ‌ترین تولید‌کننده زعفران در جهان است. این گیاه امتیازات ویژه‌ای از قبیل نیاز آبی کم، فصل رشد مطلوب از نظر کشاورزان_ پاییز و زمستان و اوایل بهار – و اشتغالزایی فراوان دارد و یکی از منابع اصلی درآمد کشاورزان تولید‌کننده زعفران است. هر هکتار زعفران در طول یک سال زراعی ۲۷۰ نفر روز کار تولید می‌کند که با توجه به سطح زیر کشت ۴۷۲۰۸ هکتاری آن سالانه بیش ۷/ ۱۲ میلیون نفر روز کار ایجاد می‌شود. تولید زعفران ایران در سال‌های مختلف دارای نوسانات زیادی است و عمدتا تابع نزولات جوی در مناطق تولید است. امروزه زعفران در صنایع پخت و پز، قنادی، نوشابه و مصارف دارویی کاربردهای فراوانی دارد و اخیرا به‌دلیل اثرات بیولوژیکی مفید و خصوصا ضد سرطان بودن آن مورد توجه قرار گرفته است.

در صورتی که بیشترین زحمت برای طلای سرخ در ایران کشیده می‌شود؛ چراکه برای به دست آوردن یک کیلوگرم زعفران خشک باید کشاورزان ساعت‌های متمادی ۱۷۰ هزار دانه گل را از کلاله جدا کنند و با حساسیت بالایی خشک کنند؛ با این وجود ارزش افزوده این محصول نصیب کشورهایی نظیر اسپانیا (بزرگ‌ترین واردکننده زعفران ایران) می‌شود.
به گفته منوچهری، دبیر شورای ملی زعفران؛ اسپانیا به‌عنوان عمده‌ترین واردکننده زعفران ایرانی، بزرگ‌ترین صادرکننده این محصول در جهان به‌شمار می‌رود. در صورتی که ایران زعفران را کیلویی ۲۰۰۰ دلار می‌فروشد، اسپانیا این محصول را پس از بسته‌بندی با برند خود کیلویی ۴۰۰۰ تا ۵۰۰۰ دلار در بازارهای جهانی می‌فروشد.
طی سه ماهه امسال نیز صادرات زعفران ایران با رشد ۳۲۳ درصدی به حدود ۷۰ میلیون دلار رسید که در این میان اسپانیا با بیش از ۱۰ میلیون دلار صادرات، بزرگ‌ترین بازار صادراتی زعفران ایران بوده است و پس از آن چین، امارات، ایتالیا، عربستان و هند از دیگر بازارهای اصلی زعفران ایران بوده‌اند.
۷۵ هزار هکتار مزرعه کشت زعفران در استان‌های خراسان رضوی و جنوبی وجود دارد که سال گذشته بیش از ۲۴۰ تن محصول از این سطح استحصال شد و با توجه به اینکه در پی استقبال و تقاضای خرید این محصول در بازارهای جهانی هر ساله بر میزان سطح زیر کشت افزوده می‌شود، پیش‌بینی می‌شود برای تولید ۲۵۰ تن زعفران ۲۵ میلیون تن گل زعفران در فاصله‌ای کوتاه باید از مزارع جمع‌آوری شود و طی شرایط خاصی کلاله‌های قرمز زعفران از آن جداسازی و در نهایت با دقت خشک شوند تا کیفیت و ویژگی‌های زعفران خوب را داشته باشد.
جمع‌آوری به موقع و نقل و انتقال صحیح، بهداشت محیط و افراد، رعایت اصول در جداسازی و خشکاندن در شرایط مناسب مواردی هستند که در تولید محصولی سالم و با کیفیت اهمیت بسزایی دارند.
اما به گفته نایب رییس انجمن تولید‌کنندگان و صادر‌کنندگان زعفران خراسان جنوبی به‌دلیل نبود نیروی کار در روستاها گل زعفران به موقع از زمین برداشت نمی‌شود و پس از برداشت هم برای فرآوری و جداسازی کلاله گل کیلومترها از روستا به حاشیه شهرها می‌آید تا توسط نیروی کار موجود در شهرها فرآوری شود که در این شرایط نامطلوب و جابه‌جایی در مواردی تا یک سوم محصول به ضایعات تبدیل می‌شود.
علی حسینی گفت: با وجود افزایش سطح مزارع زعفران کشور میانگین برداشت این محصول یک کیلوگرم نسبت به دو دهه گذشته کاهش یافته و درحالی که در دو دهه قبل از هر هکتار مزرعه زعفران پنج کیلوگرم محصول برداشت می‌شد، اکنون میزان برداشت به چهار کیلوگرم افت کرده است که در این میان آموزش و ترویج کشاورزان برای افزایش بهره‌وری بسیار ضروری است.

اما یکی از معضلات تولید این محصول ارزشمند و صادراتی کشور این است که پیاز زعفران ایرانی به کشورهای همسایه قاچاق می‌شود و افغانستان یکی از کشورهای خریدار پیاز زعفران ایران است و در تولید این محصول پیشرفت‌هایی داشته است و هر چند که این کشور نمی‌تواند رقیب ایران باشد، اما به هر حال رقبای تولید را هر چند کوچک نباید نادیده گرفت و مهم‌تر از همه اینکه پیاز زعفران ایرانی ثروت بخش کشاورزی و کشاورزان است که جلوگیری از خروج این محصول را بر مسوولان امر ضروری می‌سازد.
در منطقه خراسان، طرح جامع زعفران یک طرح پنج ساله با ۸ هزار ساعت کار تخصصی محصول مشترکی از شورای ملی زعفران، وزارت جهاد کشاورزی و وزارت بهداشت است که در صورت اجرا شدن این طرح ۹۰ درصد مشکلات زعفران حل خواهد شد. محصول این طرح زعفرانی است که از مرحله تولید تا عرضه در سطح داخلی و خارجی با به‌کارگیری امکانات به‌روز و به دور از هرگونه آلودگی میکروبی، ضایعات اضافی و … به‌صورت کاملا خالص و تایید شده تهیه و روانه بازار مصرف می‌شود و می‌توان به جرات گفت که بازار خارجی توان رقابت با این محصول با کیفیت ایرانی را نخواهد داشت و زعفران ایرانی با برند ایرانی در سطح کیفی بسیار بالا تولید و عرضه خواهد شد.
طرح جامع زعفران
در حال حاضر طرح جامع زعفران مورد تصویب دولت قرار گرفته اما به منظور تخصیص ردیف بودجه منتظر تصویب در صحن علنی مجلس است؛ دو طرح آرمانی زعفران و طرح ارتقای کیفیت‌ زعفران از جمله زیرطرح‌های طرح جامع زعفران است که از سال ۸۸ تاکنون در خراسان رضوی انجام می‌شود.
علی حسینی که مجری طرح ارتقای کیفیت‌ زعفران نیز هست در این باره توضیح داد: این طرح به‌صورت آزمایشی از سال ۹۰ در سه روستای قائنات اجرا شد که دستاورد درخشان و استقبال کشاورزان از این طرح موجب شد این طرح در سال گذشته در سطح وسیعی از خراسان رضوی اجرا شود. وی افزود: اجرای این طرح در سال گذشته موجب ارتقای کمی و کیفی زعفران و رشد ارزش افزوده این محصول تا سقف ۳۰ درصد شد. حسینی اظهار کرد: این پیشرفت سبب شد در سال جاری به‌رغم عدم تخصیص بودجه بنا بر تقاضای زیاد کشاورزان این طرح در مناطق مختلف استان با حداقل امکانات و تجهیزات اجرا شود. وی افزود: در حال حاضر بیش از ۳۰ ایستگاه فرآوری زعفران در خراسان رضوی و تعدادی نیز در خراسان جنوبی احداث شده است.
وی با بیان اینکه اجرای این طرح یک الزام بود که دراستان انجام شد، گفت: به وسیله اجرای این طرح و با اختصاص دادن کد رهگیری به زعفران، به این محصول اصالت بخشیده شد. رئیس اتحادیه صادرکنندگان زعفران خراسان رضوی گفت: سوءمدیریت باعث نابودی بازار جهانی زعفران می‌شود.
وی عمده‌ترین مشکل در بحث صادرات زعفران را نوسان قیمت خواند و افزود: کشورهایی که با تورم یک درصدی اعتراض می‌کنند، تحمل تغییرات ۵۰ درصدی قیمت زعفران طی دو ماه را ندارند.وی با بیان اینکه ایران زعفران ۴۷ کشور دنیا را تامین می‌کند، گفت: عدم ثبات قیمت در محصول زعفران موجب از بین رفتن بازارهای مقصد می‌شود و دیگران جایگاه ایران را در این بازار تصاحب خواهند کرد.
وی تصریح کرد: تولیدکنندگان خراسان رضوی و خراسان جنوبی محصول زعفران خود را عموما در زمین‌هایی کوچک و ناهموار تولید می‌کنند که با توجه به خشکسالی‌های اخیر و خشک شدن قنات‌ها، موجبات مهاجرت این افراد به حاشیه شهرها فراهم شده است.میری، زمان برداشت زعفران را ۲۵ مهر تا ۵ آبان ماه اعلام کرد وافزود: هر سال خرید در مرداد و شهریور‌ماه کاهش می‌یابد و خریداران خارجی جز در صورت لزوم خرید انجام نمی‌دهند.

وی ادامه داد: کاهش صادرات زعفران در ماه‌های مرداد و شهریور موجب کاهش قیمت این محصول می‌شود؛ زیرا ۸۵ درصد زعفران استان صادراتی است و تنها ۲۰درصد آن برای مصرف داخل است.غلامرضا میری، رئیس اتحادیه صادرکنندگان زعفران گفت: سال گذشته نسبت به سال ۹۲ سال خوبی در بحث صادرات زعفران داشتیم؛ به‌طوری‌که صادرات این محصول ۲۷درصد رشد داشت. در فروردین امسال نیز نسبت به سال ۹۳ بازهم صادرتمان ۲۹ درصد رشد داشته است.
وی با بیان این مطلب که ۸۰۰ هزار کشاورز در داخل کشور از کاشت این محصول امرار معاش می‌کنند، ادامه داد: از آن جایی که زعفران محصول انحصاری ایران است و ما حرف اول را در تولید آن در دنیا می‌زنیم، انتظارمان این است که رشد صادراتمان بیشتر از آن چیزی که هم‌اکنون است باشد. به‌طور مثال باید با کمک مسوولان راه را برای ورود به بازار کشورهایی که از محصول زعفران ایرانی مطلع نیستند، باز کنیم.
وی بیان داشت: برخی بازارها در دنیا مصرف‌کننده زعفران ایرانی هستند، اما کشورهایی مانند اسپانیا با تبلیغات زیادی که انجام می‌دهند، اجازه این موضوع را نمی‌دهند تا این بازارها متوجه شوند زعفرانی که استفاده می‌کنند، محصول و دسترنج ایران است. میری تصریح کرد: درد ما این است که زعفران متعلق به کشور ایران است اما متاسفانه با برند کشورهای دیگر از جمله اسپانیا در دنیا عرضه می‌شود، این کشور سالی یک تن محصول تولیدی دارد، اما از ایران حدود ۴۰ تن زعفران می‌خرد و سپس این زعفران خریداری شده را به اسم زعفران اسپانیا به فروش می‌رساند.
وی افزود: ما خوشبختانه تنوع بسته‌بندی‌مان بالا است؛ بنابراین نمی‌توان عرضه زعفران ایرانی به نام دیگر کشورها را ناشی از بسته‌بندی بد در داخل دانست، اما آن چیزی که باعث می‌شود تا این اتفاق صورت بگیرد این است که زیرساخت‌های مناسب برای تجارت و معرفی زعفران را نداریم.
وی تاکید کرد: در حال حاضر دو برند برای زعفران در دنیا وجود دارد، یکی متعلق به ایران و دیگری متعلق به اروپا است، اما متاسفانه به‌رغم کیفیت بالای زعفران ایرانی به دلیل تبلیغات بسیار بالای آنها، از خرید زعفران اروپایی بیشتر استقبال می‌شود، شناسایی زعفران هم کار کشاورز و صادرکننده نیست؛ بلکه باید مورد حمایت دولت قرار بگیرد تا تبلیغات مناسبی برای آن صورت بگیرد.
میری یکی دیگر از مشکلات بازار صادرات زعفران را نوسان قیمت در داخل دانست و گفت: گاهی در طول یک هفته حدود ۶۰۰ هزار تومان در یک کیلو زعفران افزایش قیمت ایجاد می‌شود؛ بنابراین این نوسانات ورود به بازارهای صادراتی را نیز دچار مشکل می‌کند.رئیس اتحادیه صادرکنندگان زعفران بیان داشت: رقیب من با خریدار، یک ساله و با  نوسان اندکی قرارداد می‌بندد، اما من صادرکننده ایرانی نمی‌توانم برای بیشتر از ۴۸ ساعت قیمت به مشتری بدهم زیرا قیمت زعفران ما تا ۴۸ ساعت اعتبار دارد.
وی در پایان خاطرنشان کرد: متاسفانه ظرف چند سال گذشته باز شدن راه برای خروج قاچاق زعفران باعث شد تا همان مشتری‌های گذشته را نیز از دست بدهیم که البته خوشبختانه در دولت جدید این مشکل برطرف شده است و قاچاق زعفران منتفی شده است.روزنامه آلمانی «دی ولت» در گزارشی به وضعیت تولید و صادرات زعفران در اسپانیا پرداخته و از تقلبی که در این زمینه با همکاری برخی بازرگانان ایرانی صورت می‌گیرد، پرده برداشته است. زعفران به‌عنوان گران‌ترین «ادویه» یکی از محصولات مهم کشاورزی و صادراتی اسپانیا به‌شمار می‌آید. در سال گذشته حدود ۱/ ۵ تن زعفران در اسپانیا برداشت شده، اما صادرات این کشور حدود ۹۰ تن بوده است.

اما این تفاوت فاحش در تولید و صادرات اسپانیا از کجا ناشی می‌شود؟
آنتونیو گارسیا مارتین دلگادو، رئیس اداره نظارت بر تولید زعفران در اسپانیا می‌گوید: «دلیل این تفاوت با توجه به برچسب‌های تقلبی قابل توضیح است.» بخش بزرگ صادرات زعفران اسپانیا در اصل از ایران می‌‌آید و سپس در اسپانیا با بسته‌بندی جدید و برچسب‌های تقلبی به‌عنوان زعفران اسپانیایی به مشتریان فروخته می‌شود. اسپانیا بیش از همه به آمریکا، خاورمیانه و آمریکا‌ی جنوبی زعفران صادر می‌کند. سالانه حدود ۴۰۰ میلیون یورو از طریق صادرات زعفران نصیب اسپانیا می‌شود. صادرکنندگان اسپانیایی برای هر کیلوگرم زعفران ایرانی مبلغی حدود ۳ هزار یورو پرداخت می‌کنند. به گفته دلگادو اما آنان این «طلای سرخ را چهار برابر قیمت اولیه، یعنی حدود ۱۲ هزار یورو، به فروش می‌رسانند.» وزارت صنایع اسپانیا در مادرید اعلام کرده است که «تمامی محصولاتی که در اسپانیا بسته‌بندی می‌شوند، اجازه دارند به‌عنوان تولید اسپانیا به مشتریان عرضه شوند.» در اتحادیه اروپا نیز نظارتی بر وضعیت حاکم نیست. به گفته دلگادو، «شرایط کنونی به هیچ‌وجه مورد تایید کشاورزان اسپانیایی نیست و از این راه تنها صادرکنندگان زعفران در اسپانیا بهره می‌برند.»روزنامه بریتانیایی «ایندیپندنت» در گزارشی پژوهشی می‌نویسد که ۴۰ تا ۹۰ درصد زعفران اسپانیایی از بخش‌های دیگر گیاه زعفران به‌دست آمده است. در آزمایشی که در بریتانیا صورت گرفته این ادعا اثبات شده است. به این دلیل از شهرت زعفران اسپانیایی در بریتانیا به شدت کاسته شده است. رئیس اداره نظارت بر زعفران در اسپانیا ضمن تایید این گزارش با عصبانیت می‌گوید: «بخش بزرگی از آنچه به نام زعفران اسپانیایی به مشتریان عرضه می‌شود، آشغال است.»
گل‌های زعفران
صادرکنندگان اسپانیایی زعفران به‌خوبی می‌دانند که به سختی می‌توان تقلب آنان را اثبات کرد. مشتریان زیادی در جهان خریدار زعفران اسپانیایی هستند، اما تولید اسپانیا بسیار محدود است. در این راه اسپانیا به جز از ایران، از کشورهای مراکش و یونان نیز زعفران خریداری می‌کند.
کیفیت متفاوت زعفران
زعفران دارای انواع مختلف است و کیفیت محصول نهایی که همان کلاله زعفران (معروف به «سرریشه» بخش الیاف مانند زعفران) باشد نیز متفاوت است، برای هر کیلو زعفران نیاز به حدود ۲۵۰ هزار کلاله است.
کاشت و برداشت زعفران با دشواری و سرمایه‌گذاری بالایی همراه است
بازرگانان ایرانی نیز آگاهانه بنگاه‌های تجاری خود را به‌دور از «لامانچا»، منطقه اصلی کشت زعفران در اسپانیا، دایر کرده‌اند. اغلب این بنگاه‌های تجاری در نزدیکی سواحل اسپانیا، به‌طور مثال در «نوولدا» در نزدیکی والنسیا یا مالاگا قرار دارند.
دور زدن تحریم‌های بین‌المللی
بازرگانان ایرانی از این طریق به راحتی قادر به دور زدن تحریم‌های بین‌المللی و به‌ویژه تحریم‌های ایالات‌متحده آمریکا هستند، اما این وضعیت آسیبی جدی به کشاورزان اسپانیایی می‌زند. برای بسیاری از مزارع زعفران دیگر نیروی کار کافی وجود ندارد.
سرمایه‌گذاری در بخش تولید و بهبود شرایط کاری نیز کاهش یافته است. برای هر هکتار زعفران باید حدود ۴ هزار کیلوگرم «پیاز» زعفران کاشته شود. بهای هر کیلوگرم «پیاز» آن حدود ۵ یورو است. این به آن معناست که باید برای هر هکتار مزرعه، سرمایه ‌اولیه‌ای حدود ۱۶ تا ۲۰ هزار یورو در نظر گرفت.رئیس اداره نظارت بر زعفران اسپانیا تصریح می‌کند: «کشاورزانی که تعهد کنند محصولات خود را به شرکت‌های اسپانیایی در «لامانچا» بفروشند، می‌توانند «پیازهای زعفران» را قرض بگیرند.» اسپانیا دچار تنگناهایی در عرضه «پیاز زعفران» به کشاورزان خودی شده است. »در منطقه «لامانچا» که زادگاه «دون کیشوت» قهرمان داستان «سروانتس» نیز است، از ۲۰ هزار خانواری که در دهه ۸۰ میلادی به کشت زعفران می‌پرداختند، تنها ۴۰۰ خانواده باقی مانده است. خواست کشاورزان لامانچا «حمایت و حفاظت از کیفیت زعفران اسپانیایی است.»

روزنامه دنیای اقتصاد – شماره تاریخ چاپ: ۱۳۹۴/۰۵/۱۵ بازدید: بار کد